Сацыяльнае вучэнне Яна Паўла ІІ
Значэнне збаўленчай міласэрнай любові Бога, якая праяўляецца да чалавека, каб рэалізаваць яго годнасць, можа быць цалкам зразумелым толькі тады, калі мы ўсведамляем становішча чалавека пасля грэхападзення. Гэтае бядотнае становішча, якое выкрывае яго абмежаваныя магчымасці і слабасць — фізічную і маральную, і з’яўляецца разам з тым вынікам граху, па прычыне якога «ўвесь свет знаходзіцца ў зле». Але каб усвядоміць грэх, трэба ўсведамляць і Божую прысутнасць. Толькі з гэтай перспектывы можна прааналізаваць і зразумець стан чалавека, і толькі такое яго разуменне дазваляе нам пераадолець песімізм у адносінах да чалавека і ўбачыць, што адзіным шляхам яго ўзвышэння з’яўляецца Збаўленне. Збаўленне ад граху, збаўленне з палону дае надзею на спаўненне Божай таямніцы і найбольшае ўзвышэнне чалавека.
Ян Павел ІІ ва ўсіх сваіх энцыкліках з розных пунктаў гледжання разглядае паняцце няшчасця ў яго псіхалагічных і асабліва ў сацыяльных памерах. Перш за ўсё, ён адзначае, што «чалавек усё часцей жыве ў страху». Крыніцай гэтага страху з’яўляецца парушэнне раўнавагі ў чалавечай душы, і яно з’яўляецца адлюстраваннем духоўнага ўпадку, бо чалавек з аднаго боку абмежаваны ў сваіх жаданнях і імкненнях, а з другога боку — схільны да розных слабасцяў. Нягледзячы на свае шматлікія, часам паспяховыя спробы падпарадкаваць сабе сусвет і тым самым не пакінуць у ім месца страху, ён пачынае баяцца вынікаў сваёй працы, не маючы магчымасці авалодаць сабою, сваімі жаданнямі і імкненнямі.
Такая пагроза для чалавека, якая сыходзіць з «плёнаў» яго дзейнасці, праяўляецца ў розных напрамках і з рознай інтэнсіўнасцю, але відавочна, што яна расце разам з прагрэсам навукі і тэхнікі, і таму хрысціянін павінен паставіць сабе пытанне: «Ці становіцца чалавек ва ўмовах прагрэсу лепшым, духоўна больш сталым, ці ў поўні ён разумее годнасць свайго чалавечага існавання?». Падрабязна аналізуючы праблему, Папа шукае адказ на гэтае пытанне і гаворыць, што прагрэс не толькі не садзейнічае змяншэнню страху, але і пашырае поле яго дзейнасці, бо разам з гіганцкім прагрэсам у авалоданні свету рэчаў, чалавек губляе найважнейшыя ніці свайго панавання над імі, рознымі спосабамі падпарадкоўвае ім сваю чалавечую натуру і сам становіцца прадметам часам нябачнага маніпулявання, якое выклікана ўсім парадкам грамадскага жыцця, сістэмай вытворчасці і актыўным уздзеяннем сродкаў масавай інфармацыі.
Ад псіхалагічнага аспекту бядотнага становішча чалавека мы падыходзім да сацыяльнага аспекту — да таго, што чалавек становіцца «нявольнікам рэчаў, эканамічных адносінаў, нявольнікам вытворчасці, нявольнікам вынікаў сваёй працы». Ян Павел ІІ нагадвае пра гэтую праблему ў энцыкліцы Laborem exercens («Выконваючы працу»), але яшчэ раней, у энцыкліцы Dives in Misericordia («Багаты ў міласэрнасці»), ён вызначыць іншыя сацыяльныя і палітычныя прычыны, ад якіх паходзіць трывога сучаснага чалавека.
Як гаворыць Ян Павел ІІ, чалавек баіцца не толькі самога сябе, ён баіцца і іншага чалавека, адчувае пагрозу для сябе з боку іншых як у асабістым плане, так і на агульнадзяржаўным і агульнанацыянальным узроўні: «асобныя індывіды, а таксама сацыяльныя групы, калектывы, згуртаванні альбо народы могуць стаць ахвярай перавагі іншых асобаў, груп альбо аб’яднанняў». Стаць ахвярай — значыць быць аб’ектам эксплуатацыі, рабавання, прыгнету ў выпадку выказвання праўды, уціску асабістых і нацыянальных правоў, а таксама замаху на жыццё і само палітычнае, альбо нават біялагічнае, існаванне нацыі. Чалавек у сучасных умовах не здольны знайсці спосабы вызвалення ад гэтага страху.
Другая сацыяльная праблема, якая прыгнечвае сучаснага чалавека, — гэта сацыяльная няроўнасць. Яна тычыцца не толькі эканамічнай сферы, дзе пры вялікім багацці адных асобаў альбо народаў мільёны людзей паміраюць ад голаду і галечы, але і доступу да праўды і дасягненняў цывілізацыі, ступені нястачаў і жахлівага сацыяльнага становішча. Праяваю гэтай няроўнасці з’яўляецца ў першую чаргу той факт, што хаця хрысціянства на працягу двух тысячагоддзяў выступае супраць рабства, а лібералы некалькі стагоддзяў абвяшчаюць прынцыпы вольнасці, мы пастаянна з’яўляемся сведкамі нявольніцтва асобных людзей, грамадскіх класаў і народаў.
Ян Павел ІІ таксама звяртае ўвагу на пагрозу новых формаў прымусовага ўздзеяння на чалавека, якімі з’яўляюцца розныя метады псіхалагічнай і грамадскай апрацоўкі. «Таму што тэхнічныя сродкі, якімі валодае сучасная цывілізацыя, могуць выклікаць не толькі самавынішчэнне ў выпадку ваеннага канфлікту, але і вядуць да «мірнага» закабалення асобы, пэўных груп, цэлых грамадстваў і народаў, якія з пэўных прычын могуць быць асуджаны на залежнасць ад тых, хто мае ў сваіх руках такія сродкі і гатовыя ўжыць іх без ваганняў. Гэты від пагрозы асабліва небяспечны, таму што закранае саму чалавечую сутнасць, закрываючы такім чынам перад чалавекам доступ да праўды і свабоды, пазбаўляючы нават магчымасці іх пошуку.
Галіной, дзе асабліва выяўляецца бядотнае становішча і слабасць чалавека, хаця адначасова праяўляецца і яго творчая сіла, з’яўляецца праца, якая па сваёй сутнасці ёсць узаемадзеяннем з Богам у працэсе стварэння, і такім чынам гэта становіцца адказам на Яго любоў. Папа адзначае, што сучасныя працоўныя адносіны па-ранейшаму пагражаюць сапраўднай сістэме каштоўнасцяў у выніку распаўсюджвання «матэрыялістычнага і эканамічнага мыслення». Гэта праяўляецца ў небяспечным разуменні чалавечай працы як тавару альбо безаблічнай сілы, неабходнай для вырабу прадукцыі, з прычыны чаго чалавек фактычна «ўспрымаецца як прылада вытворчасці». Разам з тым асобныя ідэалагічныя сістэмы альбо сістэмы ўлады, а таксама новыя структуры, якія ўзнікаюць на розных узроўнях грамадскага жыцця, дазволілі захавацца абуральным несправядлівасцям альбо стварылі новыя іх формы».
Гэта выклікала сацыяльныя канфлікты — так званы канфлікт паміж працай і капіталам і, як наступства, захаванне прыярытэту капіталу над працай і зняволення людзей працы ўладальнікамі капіталу, якія называюцца працадаўцамі.
Пералік пагрозаў, якія падсцерагаюць чалавека ў свеце, пазбаўленым любові, вельмі доўгі. Гэта як бы іншы бок медаля — высокай годнасці чалавека, які наглядна паказвае нам, наколькі неабходная прысутнасць любові ў свеце для збаўлення і здабыцця чалавекам сваёй годнасці.
Ганна Страшкевіч, доктар сацыяльных навук
