Урывак з кнігі «Лісты Нікадэма». Ліст ХІ.
Кніга вядомага польскага пісьменніка Яна Дабрачыньскага «Лісты Нікадэма» пра той шчаслівы і незвычайны час, калі па ваколіцах Ерузалему, Галілеі, Назарэту хадзіў Сын Чалавечы — Езус. Хадзіў, навучаў, аздараўляў, тварыў цуды... Кніга напісана ад імя фарысея Нікадэма, якому шчасціла сустракацца з Езусам Хрыстом і чыё імя навечна ўпісана ў Евангелле. Гэтая кніга пранізана святлом Дабравесця. Прапануем той ліст Нікадэма, у якім ён распавядае свайму настаўніку пра пошукі слядоў Езуса з Назарэту — сваю вандроўку ў Бэтлеем... (Пераклад Ірыны Жарнасек.)
Дарагі Юстыне!
Я зрабіў так, як ты мне радзіў. Вырашыў, што выйду з самага ранку, падняўся на світанні. Калі я хачу ўбачыць усё такім як было, падумалася мне, то павінен, не марудзячы, ісці пад гэтае навіслае неба, якое шпурляе на дол холад ды снег. Гэта ты, Юстыне, навучыў мяне: калі хочаш усур’ез кагосьці пазнаць — трэба адкінуць паставу чалавека, які пазірае здаля; калі хочаш кагосьці пазнаць — трэба ставіць стопы ў ягоныя сляды, і не тады, калі іх выгладзіць сонца, але тады, калі след глыбокі, поўны набрынялага вадой снегу. Бачыш, я памятаю кожную тваю параду, дарагі мой настаўнік.
Узяў, значыцца, я кульбу, завінуўся ў сімлах і, адмовіўшы малітву, пакінуў дом. Вуліцы былі пустыя, па іх адно што лётаў вецер, нібы бяздомны, згаладалы і злосны сабака. Мае ногі заледзянелі, пакуль я дайшоў усяго толькі да палацу. Ніхто цяпер у ім не жыве, але тады ў ім паміраў той вырадак. Яго зжырала хвароба. Не мог спаць. Распавядаюць, што начамі ён хадзіў па палацы і выў, як вые шакал у месячную ноч. Нібыта клікаў задушаных сыноў Марыямны і Фэрара — таго самага брата, якога таксама з-за дзікай любові загадаў атруціць. Забіваў усіх вакол сябе, забіваў з жарсцю, як у гарачцы, нібы гэткім чынам імкнуўся не дапусціць здрады з іх боку... Аўгуст уважаў яго за шалёнага, загадваў легату Сірыі прыглядацца да спраў у Юдэі, нібы краіна ўжо была пад рымскай уладаю. Таму Цырын, нават не пытаючы ў караля ягонае думкі, выдаў загад аб усеагульным перапісе. Пры наступных перапісах, як ты ведаеш, выбухалі бунты і даходзіла да кровапраліцця. Але тады нікому і ў галаву не прыйшло змагацца. Наракаючы, людзі вырушылі ў дарогу. Час быў менавіта такі, як і ў тыя хвіліны, калі я пакідаў месца: з малочнага туману высоўваліся абсыпаныя снегам горы, дарогі расплыліся ў аслізлае, ледзяное балота. У ім вязнулі і цягнуліся праз краіну караваны мужчын, якія пракліналі рымлянаў ды Гэрада.
Гэтыя двое вырушылі разам. Я не пераставаў пра іх думаць. Мінуў Яфскую браму і пачаў блукаць стокамі гары Злой Рады. Холад працінаў мяне да мозгу касцей і з кожным крокам выдавала, што робіцца яшчэ халадней. Калі ж вецер прыціхаў, я вяртаўся ў думках да тых дваіх.
Хто ведае, можа, ідучы, Яна нават не чула на твары шморгання ветру; можа, Яе ногі не апякала ледзяная вада калюжынаў; можа, не ведала болю, які надыходзіць хвалямі. Пакуты, беднасць мусілі быць у Ёй толькі выглядам, за якім тоіцца будучая слава. У Ёй ужо павінны былі дзейнічаць крыніцы Ягонае моцы. Яна павінна была ўжо тады ведаць, што не ўпадзе на дарозе, не аслабне дачасна, здолее дайсці да месца, дзе зможа ў выгодзе нарадзіць. Зрэшты, калі б яна напраўду была слабою, то ведала б, што нічога Ёй не пагражае! I найгоршае не страшна, калі ведаеш, што ўсё скончыцца добра!
Змучаны, празяблы і галодны я давалокся да мястэчка. Калі падыходзіў, марыў ўжо толькі пра адно: сесці дзе-небудзь пры вогнішчы. Перастала мяне вабіць ахвота хадзіць чужымі слядамі. Затое агарнула злосць на самога еябе: «Дзеля чаго, — думаў, — я адарваўся ад маёй працы, роздуму над Пісьмом, ад стварэння гакадаў? Заміж таго, каб траціць час і здароўе на вандроўкі ў халадэчы да месца памерлага мінулага, лепей было б у цяпле вагню шукаць разумення слоў Спрадвечнага. Бо гэта самае важнае, прынамсі, найважнейшае для мяне». Адчуў, як мой гнеў паварочваецца на Яго, быццам гэта Ён загадаў мне ісці гэтым размоклым, няўтульным ранкам да месца Ягоных народзін. «Калі б гэта быў Месія, — клекатала ў маёй галаве пад насунутым на лоб башлыком, — то аблегчыў бы Ён падарожжа кожнаму, хто хацеў бы ісці Ягоным следам. Гэта быў бы таксама знак, што Ён менавіта Ім і ёсць».
Над дарогай, бліжэй за іншыя пабудовы, стаяў кган — гаспода. Увайшоў туды. Выгляд мела звычайны: акруглы, агароджаны панадворак з навесамі вакол сценаў. Было зусім пуста. Сярэдзіна, прызначаная для ўючнай жывёлы, была падобная да азярца, пакрытага вадою, з-пад якой выглядвала балота, змешанае з гноем. Пад навесам, на высока насыпаным вале, абстаўленае матамі, гарэла вогнішча, а над ім сонна калыхаўся нейкі чалавек, пэўна, гаспадар заезду, бо як толькі ўбачыў мяне, хутка падняўся і ветліва прывітаў:
— Найвышэйшы няхай будзе з табою, госць...
— I цябе няхай Ён заўсёды сцеражэ, — адказаў я.
— Каб шчасліва вяртаўся з кожнае вандроўкі!
— А твой дом няхай ніколі ня будзе табе нялюбы.
— Няхай анёл сцеражэ цябе ад разбойнікаў і нячыстых.
— Твае ж каморы няхай ніколі ня будуць парожнія.
Нарэшце я ўсеўся пры вогнішчы і адчуў ласкавае цяпло. Гаспадар ахвяраваў мне віна, хлеба, сыру і алівак. Наракаў на надвор’е, рымлянаў і на падаткі. Калі я зняў плашч і ён убачыў, што я фарысей, то пачаў мяне тытулаваць «рабі», 3 даху навеса лілася вада, але яе шум ня быў прыкры, калі сядзіш сабе пры цёплым вагні. Мой злосны настрой адразу знік. Раптоўна адчуў сябе задаволеным, што прыйшоў сюды і што дайду нарэшце да крыніцы праўды.
— Слухай, — запытаў я гаспадара, — даўно ты валодаеш гэтым заездам?
Аказалася, як я і думаў: кган належаў раней ягонаму бацьку, а яшчэ раней — ягонаму дзеду.
— Можа, чуў штосьці пра Езуса з Назарэту?
Жвава кіўнуў галавой:
— А як жа, рабі, — сказаў, — чуў. Гэта Прарок. Было іх двох. Але аднаго з іх — Яна — тэтрарх Антыпа загадаў забіць.
— А ці праўда, — ня ведаю чаму, але голас мой пры гэтых словах задрыжэў, — што той Езус нарадзіўся тут, у Бэтлееме?
— Так, — адказаў паспешліва, — тут, у нашай гасподзе.
Я ўперыў у яго свой чуйны позірк. Ён меў чорныя бліскучыя вочы і вялізную, аажно да грудзей бараду. Бачна было, што вырас у атмасфэры жыцця заезду, у месцы, дзе крыжуюцца весткі з усяго свету. Яго не трэба было заахвочваць да гаворкі. Не чакаючы новых пытанняў, ён пачаў распавядаць. Даўно тое было — ён і сам яшчэ тады не нарадзіўся на свёт — неяк пад вечар прыйшлі ў гасподу двое вандроўнікаў. Кган быў паўнюткі да краёў, і не было куды падзець новых. Бацька Маргалы (гэтак завуць цяперашняга ўладальніка кгану) напачатку нават не хацеў іх упусціць. Але тут жа паказаліся знакі, якія сведчылі, што вандроўнікі — добрыя цудатворцы: сцены заезду рассунуліся, каб усе маглі змясціцца; снег з дажджом перастаў падаць і зрабілася цёпла, як у месяцы Тамуз; над местам паказалася дзівосная зорка з хвастом, які паказваў проста на гасподу. Адразу, зразумела, упусцілі вандроўнікаў у кган і вызвалілі для іх найлепшае месца пры вагні. Кожны хацеў ім паслужыць і выказаць ім сваю пашану. Кабета была цяжарнаю. У тую ж ноч нарадзіла Сына. Усе прысутныя кабеты Ёй прыслужвалі — купалі і спавівалі Дзіцятка. Яно ж было прыгожае, як ніводнае другое на свеце. Нарадзіўшыся, адразу ўмела гаварыць. Адразу было зразумела, што на свет прыйшоў вялікі Прарок. Хлопец рос хутка, як малады атожылак шаўкавіцы: калі яму быў год, то ўмеў ужо рабіць больш, чымсьці пятнаццацігадовы юнак. Заўсёды рабіў цуды. Калі ўбачыў, што Ягоная Маці вымушана насіць ваду з крыніцы ля падножжа гары, то ўдарыў нагой па камені, і са скалы пырснула крыніца.
I была яна ўвесь час паўнюткая — пакуль Ягоныя бацькі жылі ў Бэтлееме. А калі захацелі вярнуцца ў Галілею, Дзіця дакранулася ручкай да ланцуга, які перагароджваў падворак. Пасля гэтага дотыку з яго пасыпаліся статэры і дынары. Ягоныя бацькі змаглі купіць цэлы караван аслоў, каб зручна было вяртацца на зямлю, дзе жылі...
— Маніш і маніш, — сказаў хтосьці.
Я гэтак слухаў аповед гаспадара, што не прыкмеціў, як да нас наблізілася старая кабета са жбаном на плячы. Хітон яе быў падкасаны, з-пад яго віднеліся сухія, у гразі вышэй костачак, ногі, па якіх скрозь праступалі цёмныя жылы.
— Маніш, — сурова паўтарыла яшчэ раз і сьціснула вусны так, што ажно іх атачыла сетка дробных зморшчынак.
— Чаго, маці, прыйшла сюды? — неахвотна буркнуў Маргал, але змоўк і адвярнуў галаву.
— Чаго прыйшла, таго й прыйшла, — бурчэла старая, — а ты не мані! Маніш і Маніш...
— Значыць, тое, што распавядаў твой сын, няпраўда? — запытаў я. — А як было?
Ніколі не звяртаюся да звычайнай амгаарэчкі, але на гэты раз цікавасць не давала мне спакою. Кабета, мабыць, здзівілася майму пытанню, бо нейкі час маўчала. Перш чым пачаць гаварыць, падступіла бліжэй. Стаяла прада мною са жбаном на плячы, як стаіць перад сваім правадыром жаўнер з узнятаю дзідаю.
— Калі дазволіш, рабі, то распавяду табе... — пачала няўпэўнена. — Усё было зусім не так, як табе распавядаў мой сын. Ён думае, што абманным аповедам забаўляе гасцей. Але ён дурны...
Адкашлялася. Не абцягнула хітона, таму ўвесь час бачыў ейныя сухія, спрацаваныя, выпацканыя вышэй костачак у чырвоную балотную гразь ногі.
— Гэта было так... — пачала нанова. — Дзень быў — як сёння. Зусім гэткі ж. Падаў снег, паўсюль стаяла балота, вярблюды і аслы трэсліся ад холаду, іхняя поўсць пазбівалася ў кудлы, а на баках зрабіліся цёмныя зацёкі. Вельмі шмат з’ехалася тады людзей. Таму што быў той перапіс... Калі надышоў вечар, гаспода была поўная жывёлы, а пад дахам чалавек ляжаў пры чалавеку...
Я страшна змучылася. Папросту валілася ад стомы. А муж пастаянна клікаў, каб я то па ваду бегла, то таўкла зерне ў ступе, то памагала парадкаваць вярблюдаў. Юда — малы мой сынок — плакаў на маіх руках, бо ад стомы ў мяне было мала малака. Ужо толькі ўздыхала, каб хутчэй надышла ноч і каб усе гэтыя людзі, якія ўвесь час балбаталі і елі — нібы ніколі і не збіраліся закончваць, каб яны паляглі спаць.
Але менавіта тады і прывалокся да мяне чалавек. На ім быў мокры плашч — відаць, толькі што быў з дарогі. Ціха, быццам іншыя і не верашчэлі на ўсе глоткі ажно ў галаве трашчэла, ён запытаў, ці не магла б я прыняць у гасподу яго з Жонкаю. Тлумачыў, што яны кагадзе прыйшлі, што вельмі змучаныя, што ягоная Жанчына вельмі прыслабла ў дарозе, а ўжо кожную хвіліну чакае народзін. Я ж была, нібы прышалелая ад стомы, і крыкнула на ўсю глотку: «Не! Няма месца! Ідзі сабе яшчэ куды! ЦІ ты не бачыш, што ў нас поўна? Шукайце сабе другую гасподу». Спрабаваў мяне пераканаць, што яны ўжо абышлі ўсё мястэчка, але нідзе іх ня хочуць прыняць. «Калі б ты мела да нас ласку, а людзі захацелі трошкі пацясніцца, — мовіў увесь час тым жа лагодным голасам, то, напэўна, я знайшоў бы для маёй Жонкі якісьці куточак... Сам я магу застацца на дварэ». Гэтымі словамі ён раззлаваў мяне яшчэ больш, а Юда біў кулачком у мае грудзі, бо нічога не мог высмактаць... Людзі вакол балбаталі і верашчэлі, як апантаныя. Мужчыны з пахвальбой у голасе пагражалі Рымлянам. 3 гэтага гвалту даляцеў да мяне голас майго мужа, які клікаў мяне; пэўна, хацеў, каб зноў бегла да студні па ваду. Ад адной думкі, што ён загадае мне ісці ў ноч, на холад, мяне агарнула шалёная злосць. Я пачала крычэць, нібы гэты чалавек зрабіў мне штосьці дрэннае: «Прэч! Прэч! Вымятайся адсюль! Чуеш? Няма тут месца ні для цябе, ні для тваей Кабеты! Пайшоў прэч!»
Крычэла вельмі голасна, бо мой муж пачуў гэты крык і падышоў да мяне... Сам ен быў захоплены мітуснёй у гасподзе, размовамі з людзьмі, слуханнем іхніх плётак і паўторам баек, якія пазбіраў ад папярэдніх гасцей. «Чаму гэтак крычыш на шаноўнага вандроўніка?» — запытаўся. Не магла цярпець гэтай ягонай купецкай ветлівасці. Я ўзарвалася: «Няхай ён ідзе прэч! Няма для Іх месца! Хочаш, каб я служыла кожнаму жабраку? Гэта ж дзед, які ня мае чым заплаціць за начлег! Зірні на яго!» — на твары чалавека адбіўся жах, які толькі пераканаў мяне, што я маю рацыю.
Мае словы нарэшце зрабілі сваё. 3 твару майго мужа знік выраз ветлівасці. Але яму, відаць, было шкада вандроўнікаў, бо адазваў чалавека ўбок і пачаў з ім размову. Той жа настойваў, прасіў, паказваў рукой на сябе. За некалькі крокаў стаяла ягоная Спадарожніца. Адной рукой Яна абапіралася аб жардзіну, якая падтрымлівала дах. Менавіта пра тое, рабі... Ейныя ногі танулі ў балоце, як цяпер мае. Яе плашч, набрынялы вадой, ляжаў у калюжыне. Яна прыціскала ссінелыя далоні да грудзей. Яе твар меў земляны колер, вочы былі замглёныя, вусны пакусаныя. Было відаць, што набліжаецца Яе час. Але я зноў пачала крычэць, бо мне здавалася, што мой муж саступіць і загадае мне аддаць Ёй маю пасцель. Я амаль гатовая была кінуцца на Іх, біць Іх, як мяне біў мой Юда. Мой муж паціснуў плячыма, нехаця пачухаў патыліцу. Калі б не мой крык, то, можа, ён і дазволіў бы Ім прыснуць дзесьці ў куце. Мужчына прасіў настойліва, увесь час паказваючы на Кабету, якая моўчкі змагалася са сваім болем... Я ж не мела да Яе ані кроплі літасці, адно стаяла насупраць са сціснутымі кулакамі. Мой муж кіўком галавы паказаў ім на браму гасподы. «Хадзіце, штосьці для вас знайду...» — буркнуў ён. Напаўсагнутая Кабета хапалася, ідучы, за кожную жардзіну.
Яшчэ доўга я не магла ўлегчыся. Мусіла безупынна абслугоўваць гасцей, пячы ім праснакі, насіць ваду, карміць вярблюдаў. Мяне клікалі, падганялі, каб паспяшыла, папракалі, калі не магла паспець. Ад бяссільнай роспачы я плакала. Галодны Юда заснуў на маім плячы. Затое муж хадзіў сярод гасцей задаволены, слухаў іх аповеды, частаваў іх віном. Весела пакрэкваў і пазвоньваў грашыма, якія насіў у скураной сакве на жываце. Праходзячы каля мяне, сказаў: «Дазволіў тым людзям размясціцца ў гроце за яслямі... Там не гэтак дзьме». Кінула яму праз сціснутыя зубы: «Трэба было іх выгнаць! Нацкаваць сабакамі! Бессаромныя жабракі!» «Які цябе камар сёння ўкусіў? — засмяяўся ён дабрадушна. — Бедныя людцы. Кабета, падобна, можа ў гэтую ж ноч нарадзіць. Магла б зайсці да Яе...» «Яшчэ чаго! — выбухнула я зноў. -— Няхай сама дае сабе рады! Буду трэсціся над кожнай жабрачкай?! Каму хочацца малога... — нянавісць перла з майго горла, нібы кроў. — Бачу, страшна сёння ты літасцівы да прыблудаў бяз аса!»
Толькі позняй ноччу людзі скончылі есці і балбатаць ды паклаліся спаць. Ад стомы я не магла заснуць. Ляжала з адкрытымі вачыма і дрыжэла ад холаду. На падворку кленчылі вярблюды — уздыхалі, кашлялі. Снег перастаў падаць. Потым падступіў мароз і сціснуў у калюжынах ваду. Сціх шум вады на даху...
— Значыць, сцены вашага кгану не расступіліся, — папытаў я нецярпліва. — І не было зоркі, якая мела паказаць ца вашу гасподу?
Паціснула плячыма.
— Кабеты, такія як я, — сказала, — не маюць часу ўзірацца на зоркі. Гэта справа мужчын.
Хаця доўга гаварыла, але й надалей не здымала жбана з пляча.
— Але чула, — пачала зноў пасля малога перапынку, — што зорка была. Гэта казаў мне Сымха, сын Тымэя. Кажуць таксама, што чуліся нейкія галасы і спевы. Спаткала Іх, калі выходзіла з гроту... Толькі таму пайшла туды, што не магла спаць. Прыгадала, як мне было цяжка, калі сама нараджала, узяла чыгунок з цёплай вадой, трохі алівы, пару анучаў... Ледзьве ўдалося дабрацца да выхаду: усюды ўпокат ляжалі людзі. У гроце, пра які ўспомніў мой муж, мы трымалі нашу жывёлу: дзве казы, ярэмнага вала, асліцу. Стаялі там і выпаленыя з калоды яслі. 3 адчыненага гроту на сцежку лілося слабое святло. Яшчэ не ўвайшла, калі пачула плач Дзіцяці. Нарадзілася да майго прыходу. Кабета, схіліўшыся, кленчыла пры яслях і штосьці ціха прамаўляла да Нованароджанага. Напэўна, табе дзіўна, што адразу пасля нараджэння яна магла рухацца? Але мы — кабеты, якія цяжка працуюць, — ведаем, што калі трэба, то сілы возьмуцца невядома адкуль. Ейны муж расклаў у куце вогнішча. Але не было цягі і таму грот быў поўны цяжкога, едкага дыму. Дзіця плакала, бо дым уядаўся ў Ягоныя вочкі, а Маці плакала разам з Ім.
Яе напужаў мой прыход. Можа, падумала, што прыйшла Іх выгнаць з гроту. Але калі ўбачыла, што я хачу Ёй дапамагчы, то страх на Яе твары саступіў месца радасці. Яна так цешылася, нібы не памятала ўжо, што гэта я выгнала Іх з гасподы. Я была там патрэбная, бо Яна была маладая, нявопытная. Ёй трэба было паказваць усё: як купаюць Дзіця, як Яму трэба падаваць грудзі, як спавіваць. Не было ў што спавіць Малога: Кабецін клунак быў амаль што пусты. Ледзьве выкупалі Дзіця — ужо трэба было мыць полкі. Я старалася Яго закалыхаць. Дым грыз Яму вочы, дзёр у горле. Дзіця не пераставала плакаць. Спявала Яму тыя ж самыя калыханкі, якія зазвычай спявала Юду. Нарэшце плач малога пачаў пераходзіць у хліпанне: гэта значыла, што заснуў. Палажыла Яго нарэшце ў яслі. Калі выходзіла, Кабета падышла да мяне і сказала: «Дзякуй табе, сястра...» Абняла мяне і прыціснулася шчакой да майго твару. Ейная шчака была мокраю ад слёз: смяялася і плакала адначасна. «Дзякуй, — шаптала. — Ён табе аддасць...» Падумала; што кажа пра мужа, які ўвесь час мучыўся, падтрымліваючы вагонь. У скронях шумела. Але калі выйшла з гроту, на мяне дыхнула свежае, вогкае паветра. Абаперлася аб скалу. Ноч скончылася, хавалася ў малочным тумане. Шэрань пакрыла траву. Прадчувала, што новы дзень зноў будзе страшна цяжкі, без хвіліны адпачынку. Цяжка было яго ўявіць пасля бяссоннае начы. Але замест таго, каб хўтчэй ісці і заснуць хаця б хвіліну, я ўсё стаяла пад скалой, паволі глытаючы свежае начное паветра.
Тады і ўбачыла старога Тымэя: ён ішоў разам са сваімі сынамі ды яшчэ некалькімі пастухамі. Выгляд у іх бьіў страхавіты: у руках — палкі, за паясамі — нажы.
«Гэта ты, Сара? — убачыў мяне і запытаў ён. — Ці праўда, што ў вашым гроце, дзе вы трымаеце быдла, нарадзілася Дзіця?» Голас у мяне замёр. Тымэй, нягледзячы на свой выгляд, быў чалавек спакойны, але ў ягоных словах, здалося мне, была пагроза. Ці яны хацелі напасці на людзей, якіх я не ўпусціла ў гасподу? Дзіця? Але навошта пастухам з даліны Дзіця дваіх бедакоў, якое нарадзілася ў прызначаным для быдла гроце? «Не! Не!» — паспешліва крыкнула я. Думала, што мой абман іх затрымае. Але яны, нібы не верачы, скіравалі да гроту. Тады я заступіла ім дарогу і пачала крычэць: «Што вам трэба ад Іх? Не пушчу! Гэта бедныя людзі... Не дазволю Іх крыўдзіць. Калі вам трэба грошы, то маю два дынары... Гэта мала, але...» «Дурная ты, Сара!» — нядбайна дзьмухнуў мне ў твар Тымэй, узяў мяне за плечы ды адвёў са сцежкі. Пайшоў у грот, а за ім і ягоныя таварышы. Толькі Сымха затрымаўся ля мяне і хуценька распавёў пра зорку, пра галасы і пра святло. Але я яму не паверыла. Нават не даслухала да кайца ягоны аповед — пайшла ў грот. Але там убачыла, што яны стаяць пры парозе, нібы раптоўна зрабіліся нясмелыя, і толькі водзяць вачыма па нізкім скляпенні, з якога сцякае вільгаць. Дзень, які надыходзіў услед за імі, адкрываў усе закуткі гроту. Напужаная Кабета падхапілася і стаяла перад імі з Дзіцем на руках — прыціскала Яго да грудзей. Так яны й застылі: Яна ды яны. Потым я пачула голас Тымэя. Мяне ўразіла, як ён укленчыў і падаў Кабеце, нібы нейкі бясцэнны дар; белы кавалак свежага сыру. Астатнія таксама ўкленчылі. Неспакой пачаў пакідаць твар маладой Маці. Яшчэ добра не разумела, што азначаюць знакі пашаны, якія аддавалі Ёй гэтыя незнаёмыя, суровыя з выгляду людзі ў кажухах. Але таму, хто ўсміхаецца нашаму дзіцяці, мы мусім адказваць усмешкаю... Яна ступіла крок наперад. Як святар, які да таго як пасвянціць ахвяру, паказвае яе народу, працягнула на руках свайго Сына пастухам.
— Напраўду быў гэткі прыгожы й здаровы? — запытаў я.
— Дзіця заўсёды прыгожае, — адказала жанчына. — Але надта здаровы не быў. Часта плакаў, а калі плакаў, то плакала таксама й Маці. Выдаўся мне худзенькі і малы, як неданошаныя дзеці. У Мацеры бракавала малака, таму часта быў галодны. Яны вымушаны былі жыць у гроце некалькі дзён, пакуль не апусцела гаспода. Тады і яны змаглі перайсці ў яе. Было холадна, таму ў Дзіцяці патрэскалася і балела скура. Доўга яшчэ Ягоныя вочы слязіліся ад дыму...
— Твой сын казаў, — вымавіў я, — што Ён рос хутчэй ад звычайных дзяцей.
Паціснула плячыма.
— Рос так, як і кожны іншы хлопец, калі б быў на Ягоным месцы. Быў звычайным Дзіцем бедных людзей, народжаным у холадзе, голадзе, невыгодах...
— Чаму ж, аднак, не стварылі Яму лепшых варункаў?! — усклікнуў я. — Раз умелі рабіць цуды... Ён сам, калі ўдарам нагі выклікаў крыніцу з скалы...
— Крыніцу? Мой сын наманіў табе, рабі. Не раз я трымала ў руках Ягоныя ножкі. Ружовыя, далікатныя, звычайныя ножкі дзіцяці, чуйныя да болю. Калі б якой ударыў аб камень, то скалечыўся б і плакаў. Маці клапацілася, каб не скалечыўся. Не, Ён не перанёс крыніцу на вяршыню ўзгорку. Ягоная Маці, як і ўсе мы, мусіла штодня хадзіць па ваду на самы дол.
— А тыя грошы, што пасыпаліся з ланцуга?
— Гэта таксама няпраўда! — выгукнула жанчына. — Манлівы язык у нічым не занятага мужчыны. Грошы... Калі пакідалі наш дом, Ягоны бацька прынёс мне адзін дынар і сказаў, што болей даць не можа, бо не мае, але калі пажадаю, то зробіць мне штосьці з мэблі, бо ён цясляр і ведае гэтую працу. Сказала яму, каб зрабіў стол. I зрабіў. Вось гэты, рабі, збоч якога ты стаіш...
Паглядзеў. Стол быў цяжкі, гэткі ж, якія можна спаткаць у багацейшых мужыцкіх дамах, хіба што больш старанна апрацаваны.
— I гэта ўсё, што ты ведаеш пра нараджэнне Езуса з Назарэту? — запытаў я яшчэ.
— Усё, рабі.
— А ці быў Ён тут калі-небудзь яшчэ?
— Не, ніколі. Чула толькі, што ходзіць па Галілеі ды навучае...
Набліжаўся вечар, таму я вырашыў пераначаваць у гасподзе і вярнуцца ў Ерузалем толькі ранкам. Кабета адышлася: чуў, як завіхалася па гаспадарцы. Маргал, мабыць, прысаромлены мацерынымі словамі, не адгукаўся, а толькі штосьці напяваў сабе пад нос. На пусты падворак наплываў змрок. Убачыў, як старая выходзіла з кгану. Запытаў:
— Можа, ідзеш у бок гроту? Хочацца паглядзець на яго.
— Хадзі, рабі.
Зноў дзьмуў вецер, але неба трохі ачысцілася ад хмараў і паказаліся зоркі. Кабета несла ў стуленых далонях каганец з алівай. Давяла мяне да скальнае сцяны, у якой быў нізкі ўваход. Увайшлі. Грот быў напоўнены пахам жывёлы ды вільготнае саломы. Кабета ўзняла сваю лямпу. Выпаленыя з калоды яслі стаялі на крыжавіне. Над імі дыхаў белы ярэмны вол.
— Тут, — сказала жанчына.
— Тут... — паўтарыў я. Салома была перагнілая, яслі — плыткія і цвёрдыя. У куце ляжала сцірта смецця й гною. «Толькі найвялікшы бедачына сьвету, — падумаў я, — мог нарадзіцца ў гэткім месцы». Гэта было месца не для нашчадка Давіда, Прарока, Месіі.
Вярталіся моўчкі. Ды праз некалькі крокаў у мяне з’явілася неадчэпнае пытанне, адказ на якое мне чамусьці трэба было пачуць тут жа.
— Слухай, — звярнуўся да кабеты, — ты казала, што мела тады дзіця, сына. Здаецца, называла яго Юдам. Гэта не той, з якім я размаўляў?
— Не, — адказала.
Хвіліну мы зноў ішлі ў цішыні. Потым яна прамовіла глуха:
— Няма майго Юды...
— Гэта… тады? — запытаў трохі нясмела. Цяпер падзеі таго часу збягаліся ў маёй галаве ў адзін вобраз. Хіба гэта тады той вырадак загадаў знішчыць у Бэтлееме ўсіх дзяцей? Ажно дзіўна, што Ён пазбегнуў мяча жорсткіх наймітаў.
— Так, — пацвердзіла кабета, — майго сына забілі каралеўскія жаўнеры, калі шукалі малога Езуса...
— Шукалі малога Езуса... — паўтарыў я. Мне здалося, я знайшоў новае крэсіва ланцуга, які паволі вынырваў з цемры.
— Значыцца, гэта Яго шукалі?
— Яго. Пра Яго пыталіся. Тыя ж, аднак, здолелі ўцячы за ноч да гэтага. Жаўнеры не хацелі паверыць. Пагражалі, асцерагалі. А потым, каб быць упэўненымі, што Ён не ўцячэ, забілі ўсіх хлопчыкаў...
— Значыць, ты з-за Яго страціла сына... — вымавіў я скрозь зубы.
Не адказала. Я пачуў у сабе нібы прыліў няпрыязнасці, амаль нянавісці да Чалавека, чыю праўду прыйшоў сюды шукаць. 3 гневам пачаў гаварыць:
— Не кепска ж яны табе ў такім разе заплацілі за твой клопат аб Іх! Напэўна, сёння шкадуеш, што не выгнала Іх тады з гроту на снег ды холад?
— Не... — пачуў. Ейны адказ быў ціхі, нібы ішоў з нейкае далечы. —Шкадую, што была да іх бязлітаснаю ды злоснаю...
Затрымаўся. Амаль злосна кінуў ёй у твар:
— Але ж з-за Іх загінула тваё дзіця! Хіба ты яго ня любіла?!
Адно ўздыхнула.
— Калі б яны прыйшлі да вас, — горача пачала гаварыць, — можа, вашыя дзеці і ўнікнулі б смерці. Ён ацалеў. Але за тое трэба было заплаціць жыццём некалькіх дзясяткаў хлопцаў! Жыццё дзяцей не мае цаны! — выкрыкнула.
Я перастаў думаць пра ейнага сына — меў перад вачыма яе. Вецер раздзімаў мой сімлах. — Няўжо так павінна было быць? — думаў, нібы спрачаўся з нейкім іншым, а не са старою кабетай. — Чаму Ён адных уваскрашае і аздараўляе, а другім дазваляе гінуць за Яго? Дзеці не павінны паміраць.
— На тваім месцы, — звярнуўся я раптам да кабеты, — я зненавідзеў бы Іх!
Закінуў плашч за плячо і рушыў у бок кгану. Кабета ішла поруч. Калі параўналіся з агароджай, яна загаварыла:
— Я ўсяго толькі дурная амгаарэчка... Што ж я магу ведаць? Завошта мне Іх ненавідзець? Гэта я была да Іх злою. А Яны мне таго ня ўспомнілі. Былі вельмі добрыя... Ніхто ніколі мне так не ўсміхаўся, як тая Кабета і ЯеДзіця... Выцягвала да мяне ручкі. Што ж, Юда і так, можа б, загінуў. Можа, утапіўся б у студні альбо памёр з гарачкі? На ўсё воля Найвышэйшага... Што ж я — дурная, простая кабета?.. Кажаш, што гэта за Яго загінулі нашыя хлопцы? А Ён цяпер, кажуць, аздараўляе, уваскрашае, выганяе шатанаў, гаворыць прыгожыя рэчы... Нібы мой Юда зрабіў, каб так было...
